ქართული დამწერლობა და ქართული ანბანი (Qartuli damwerloba da qartuli anbani)

ქართული დამწერლობის შესახებ

ქართულ დამწერლობას საქართველოში 2015 წელს მიენიჭა კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული სტატუსი და 2016 წელს შეიტანეს იუნესკოს კაცობრიობის ,,არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის” წარმომადგენლობით ნუსხაში.

ქართული დამწერლობა წარმოადგენს სამწერლო სისტემას, რომელიც გამოიყენება ქართული ენის დასაწერად: ასომთავრული, ნუსხური და მხედრული. მიუხედავად იმისა, რომ ქართული დამწერლობის სისტემები გარეგნულად განსხვავდება, სამივე ერთნაირია, მათი ასოები ერთნაირი სახელებითა და ანბანური თანმიმდევრობით არის გაწერილი და ჰორიზონტალურად იწერება მარცხნიდან მარჯვნივ.

სამი დამწერლობიდან, მხედრული, რომელიც ოდესღაც იყო სამეფოს სამოქალაქო დამწერლობა და ძირითადად სამეფო ქარტიისთვის გამოიყენებოდა, ახლა სტანდარტული ქართული დამწერლობაა, ხოლო ასომთავრული და ნუსხური მხოლოდ რელიგიურ წიგნებში გამოიყენება, რომელსაც ეკლესია იყენებს, საზეიმო რელიგიურ ტექსტებსა და იკონოგრაფიაში.

ქართული დამწერლობა (qartuli damwerloba) უნიკალურია გარეგნულად და მათი ზუსტი წარმოშობა დაუდგენელია. თუმცა, მკაცრად სტრუქტურული თვალსაზრისით, მათი ანბანური რიგი უმეტესწილად შეესაბამება ბერძნულ ანბანს, გარდა იმ ასოებისა, რომლებიც ცალსახად ქართულ ბგერებს აღნიშნავენ. თავდაპირველად იგი შედგებოდა 38 ასოსგან, ამჟამად კი ქართულ ანბანში 33 ასოა, რადგან ამ ენაში ხუთი ასო ამოღებულ იქნა.

რაც შეეხება სხვა ქართველურ ენებს, მათ დამწერლობაში გამოყენებული ქართული ასოების რაოდენობა განსხვავებულია. მაგალითად, მეგრული ენის ანბანი (anbani) იყენებს 36 ასოს: მათგან 33-ს, რომლებიც ამჟამინდელი ქართული ასოებია, 1 მოძველებული ქართული ასო და 2 დამატებითი ასო, რომლებიც სპეციალურად განეკუთვნება მეგრულ და სვანურ ენებს. ლაზური ენა იყენებს იგივე 33 თანამედროვე ქართულ ასოებს, როგორც მეგრული, ასევე მოძველებული ასოსა და ბერძნულიდან ნასესხებ ასოებს, საერთო ჯამში 35 ასოს მოიცავს მათი ანბანი.

ქართული ანბანი (qartuli anbani)

ქართული ანბანი შედგება 33 ასო ბგერისგან. ქართული ენის ანბანის ასოთა თანმიმდევრობა დალაგებულია ბერძნული ენის ანბანის მსგავსად. მაგალითად, ქართული ანბანის პირველი 25 ასო ზედმიწევნით ემთხვევა ბერძნული ანბანის ასოთა თანმიმდევრობას. რაც შეეხება ანბანის შემდეგ თანმიმდევრულობას, აღსანიშნავია, რომ მეორე ნაწილში ქართული ენისთვის დამახასიათებელი ასოებია თავმოყრილია, ბიზნეს კატალოგი რომელთა შესაფერისი ან/და მსგავსი ბგერები ბერძნულ ენაში საერთოდ არ მოიპოვება, ესენია:

• ღ, ყ, შ, ჩ, ც, ძ, წ, ჭ, ხ, ჴ, ჯ, ჰ, ჵ.

ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი და შეიძლება ითქვას ძირითადი ფაქტორი, რაც ენის მკვლევარებსა და სპეციალისტებს ქართული ანბანის ბერძნულისაგან შექმნას აფიქრებინებს, სწორედ ამ ორ ენათა ანბანური რიგის საერთო თანმიმდევრული წყობაა.

ქვემოთ ფოტოზე მოცემულია თითოეული მხედრული დამწერლობის (თანამედროვე ქართული დამწერლობა) ასოთა რიგი და მიმართულება ანბანური წყობის მიხედვით:

ზოგიერთი ასო იწერება სხვაგვარი სტილითაც, მაგალითად:

• “ზ”, “ო” და “ხ” თითქმის ყოველთვის იწერება მცირე ზომის დაბოლოების გარეშე;
• “ჯ”-ს ხელნაწერი ფორმა ხშირად იყენებს ვერტიკალურ ხაზს -(ზოგჯერ უფრო მაღალი ან დიაგონალური ჯვარედინი ზოლით); მაშინაც კი, როდესაც ეს ასო დიაგონალზეა დაწერილი, ჯვრის ზოლი ხელწერაში უფრო მოკლეა, ვიდრე ბეჭდურში.
• “დ” ხშირად წერია ერთკბილიანი ფორმით - .
• “ლ” ხშირად ხელწერაში ერთკბილიანი ფორმით იწერება - .
• “რ” ხშირად იწერება როგორც ერთკბილიანი - .
• “წ” ბეჭდური სახით ე.წ. წვეტიანი დაბოლოება აქვს, თუმცა ხელწერაში იწერება, როგორც - .

ქართული ანბანის რიცხვითი მნიშვნელობები

საქართველოში არაბული ციფრებით რიცხვების გამოსახვა დაახლოებით X საუკუნიდან გვხვდება, თუმცა ციფრების ფართოდ გამოყენებამ მაინც გვიან მოიკიდა ფეხი. როგორც ცნობილია, საქართველოში XVIII საუკუნემდე ანბანის ასოები გამოიყენებოდა რიცხვების ჩასაწერად (მაგალითად, ისევე როგორც სხვადასხვა ქვეყნის ანბანებში, როგორიცაა ბერძნული, კირლიცა, სომხური, და სხვა).

*შენიშვნა: ფოტოზე ანბანი არასრული რაოდენობით არის წარმოდგენილი; რიცხვითი მნიშვნელობების სრული ვერსია იხილეთ ზემოთ ,,ქართული დამწერლობის შესახებ”.

რიცხვების დასაწერად ჩვეულებრივ გამოყენებული იყო ენის მთელი ანბანი. ანბანის 37 ასოთაგან თითოეულ მათგანს მინიჭებული ჰქონდა საკუთარი რიცხვითი მნიშვნელობა. მაგალითად, ანბანის პირველი 9 ასო რიცხვით ცხრილში ერთეულებს აღნიშნავდა, შემდეგი 9 ასო — ათეულებს, მესამე 3 ასო — ასეულებს, მეოთხე 9 ასო — ათასეულებს, ხოლო უკანასკნელი ასო ჵ კი გამოხატავდა ათი ათასს.

მარტივად რომ გავიგოთ თუ როგორ იყენებდა ძველი ხალხი ანბანის ასოებს, მაგალითისთვის, ქართული ენის ანბანის ასოების გამოყენებით რიცხვი 1852 შემდეგნაირად ჩაიწერება:

• ჩყნბ - ანუ, ასო ჩ = 1000, ასო ყ = 800, ასო ნ = 50, ბ = 2; ხოლო თუკი მიღებულ ციფრებს დავაჯამებთ 1000 + 800 + 50 + 2 = 1852-ს მივიღებთ.